Nog voor zijn bataljon het front heeft bereikt wordt John Ball al bijna geraakt door een enorme granaat – zie het langere citaat op de pagina Auteur – maar vlak voor dat einde van het tweede deel van Tussentijd noemt David Jones tussen neus en lippen door nog iets anders:

(...) Ze raakten op hun gemak, spraken met elkaar en rookten. Ze vroegen elkaar waarom er daar de weeë geur van ananas leek te hangen. John Ball vond het maar vreemd dat in zijn mond en keel het scherpe bitter heerste van Parrish’s Food — tante Woodman in Norwood had dat tonicum in flessen staan.
      Een steile helling rechts, over een kletsnat weggetje zonder enige beschutting, langs de kuil vol voederbieten. (...)

oude krantenadvertentie

Parrish’s Food was voor de schrijver en zijn tijdgenoten een bekend goedje. Zo heeft elke generatie bepaalde middeltjes die met de merknaam alleen al een hele wereld oproepen. Hansaplast overstijgt de generaties vast, maar met Natterman en Dermatol verraad ik vermoedelijk van welke ik ben. Parrish’s Chemical Food, zoals het zichzelf afficheerde vanaf het midden van de 19e eeuw, is in Engeland heel lang een begrip geweest en heeft het tot in de jaren 80 van de 20e eeuw volgehouden. Het was een mengsel van sulfaten, fosfaten, zuren, fijngestampte cochenille – die rode bladluis die vroeger het koekenglazuur zo mooi roze kleurde – suiker en oranjebloesemwater. Het was een tonicum zoals er vele waren, bedoeld ter versterking. Latere generaties vonden dat chemische wat minder een aanbeveling, maar het diende hetzelfde doel als levertraan, Pleegzuster Bloedwijn en de hedendaagse vitaminepreparaten: een beter gestel van de gebruiker en een vollere kas van de fabrikant. Wie meer wil weten over de precieze samenstelling kan terecht op deze Engelse pagina. Duidelijk is in ieder geval dat als bij levertraan de smaak niet de meest aangename was.

Maar wat rook er nu naar ananas en liet zo’n vieze smaak achter in mond en keel? De soldaten blijven in het ongewisse. Zoals steeds in het boek weet je als lezer van de oorlogsvoering ter plekke niets meer dan de soldaten. Geruchten te over, maar niemand weet wat er precies gaande is. Zo deel je in hun onzekerheid.

één van de vele soorten gasmaskers die tijdens WO I in omloop kwamen

De geschiedenisboeken, de verhalen uit de loopgraven, vertellen wat er zo rook. Achter de frontlinie kwamen nog vlagen langswaaien van het eerste echte gifgaswapen: chloorgas. De Duitsers zetten in april 1915 het wapen voor het eerst in. En keer op keer roken de soldaten een geur van ananas en peper die op de keel sloeg en, als de concentratie hoog genoeg was, op de luchtwegen. Het gas tastte longen en slijmvliezen aan en leidde uiteindelijk tot verstikking. De dood rook naar ananas.

            En die andere schreeuwt vanuit het sporkehout.
            Hij roept om Elsa, om Manuela
om de pastoor van Burkersdorf in Saksen-Altenburg.
            Je grist zijn gevallen steelgranaat in het voorbijgaan mee, maar hij bevalt je toch niet en bovendien weet je niet meer hoe hij werkt. Het gekleurde etiket op de steel vind je wel mooi,18 je gooit hem in het hoge bos-onkruid.
            Dubbele detonaties, heen en weer als na een goede aanvalsservice aan een tennisnet, markeren zo links en rechts het openbreken van het woud.

Midden in het bos waar de zware, onoverzichtelijke strijd woedt, is John Ball zijn medestrijders kwijtgeraakt. In de hectiek van het moment heeft hij oog voor iets moois, net als David Jones zelf, getuige zijn aantekening bij het laatste deel van Tussentijd: ’18. gekleurde etiket op de steel. Ik kan me niet voor de geest halen wat het nu was, een stempel of een etiket op de steel van een Duitse steelgranaat, maar ik weet nog dat ik de aanblik op de een of andere manier aangenaam vond — zoals alles van buitenlandse makelij interessant kan zijn, vermoed ik.’

Het zal waarschijnlijk een stempel zijn geweest, want op de talloze internetfoto’s van de Stielhandgranate uit die tijd is geen etiket te zien. Het ding ziet eruit als een vreemde politieknuppel. Volgens de Britten was een andere gelijkenis het grootst. Zij noemden het ook wel de Potato Masher, de pureestamper.

In het huidige (aan te raden) museum in Zonnebeke waarbij de alles verwoestende Slag bij Passendale in woord en beeld wordt herdacht, komt ook dat sentiment aan bod. Te midden van alle herinneringen aan bloed en modder, ellende en ontbering staat in één van de laatste zalen een groot geschut opgesteld met langs de wanden vitrines vol kleurige, fonkelende projectielen van elk denkbaar kaliber.

vitrines in het Memorial Museum Passchendaele 1917 (foto © 2017 H. Rystadius)

‘Zo zag luitenant Jenkins ze staan, op de plaats rust, log met hun voeten in de diepe voren vol water die de wielen van boerenwagens hadden gemaakt; hooisprietjes hingen nog aan hun uitrusting en in de zachte, schone vacht van hun jack dat, gisteren aangevoerd door Bevoorrading, hun onverwacht een zekere gestalte en karakter, en rechtmatigheid verleende — uit nood geboren.^3′

(fotograaf vooralsnog niet achterhaalbaar)

‘Deel 2, aantekening 3. hooisprietjes . . . uit nood geboren. Korte jacks gemaakt van de vacht van schapen, geiten of andere beesten werden tegen de kou verstrekt aan de manschappen in de linies. Ze werden naderhand afgedankt ten faveure van geprepareerde leren jacks die, al waren ze lang zo fascinerend niet, wel minder onderkomen boden aan luizen.’